Język japoński

Ten artykuł wymaga rozbudowania o grafikę.
Pomóż nam i zrób to teraz ;)

Język japoński (jap. 日本語, nihongo lub nippongo^?) – język używany przez ok. 130 mln mieszkańców Japonii oraz japońskich emigrantów na wszystkich kontynentach.

Historia i pochodzenie

Najstarsze znane teksty to pochodzące z V i VI wieku nazwy własne. Nie mówią jednak one wiele o języku. Najstarsze dłuższe teksty pochodzą z VIII wieku (kiki). Już wtedy chińskich znaków zaczęto używać do sylabicznego zapisu wymowy.

Jednak pewne sylaby, które są identyczne we współczesnym japońskim były zapisywane różnymi znakami i był to zapis konsekwentny. Świadczy to o tym, że dawny japoński miał więcej samogłosek (lub ogólniej: typów sylab) – osiem zamiast współczesnych pięciu, za to nie rozróżniał długości samogłosek, tak jak to czyni współczesny japoński.

Kluczowa jest jednak nie liczba samogłosek, lecz wysokie prawdopodobieństwo obowiązywania zasady harmonii samogłosek – podobnie jak w językach uralo-ałtajskich. Jest to jeden z głównych argumentów za uralo-ałtajskim pochodzeniem języka japońskiego. Świadczyć mają również o tym podobieństwa morfologiczne i składniowe do języków ałtajskich (np. tureckiego, mongolskiego). Niektórzy badacze doszukują się również podobieństw do języków malajo-polinezyjskich.

Do innych dawnych cech należy:

• występowanie p (później f) w miejscu współczesnego h,
• występowanie pełnej grupy sylab zaczynających się na w- i y- (z wyjątkiem wu i yi), wobec współczesnego zasobu wa, wo, ya, yu, yo.

Inne teorie łączą japoński z koreańskim (również o wątpliwej pozycji, zwolennicy teorii uralo-ałtajskich zaliczają zwykle do nich również koreański) lub z różnymi grupami języków ludów Pacyfiku.

Żadna teoria nie zdobyła rozstrzygającego uznania i japoński pozostaje najczęściej używanym językiem, o którego pochodzeniu nie wiadomo praktycznie nic pewnego.

Gramatyka

Japoński jest językiem o szyku wyrazów w zdaniu SOV, tzn. podmiot-dopełnienie-orzeczenie. Taki sam szyk dopuszcza np. łacina, jednak większość współczesnych języków europejskich używa szyku podmiot-orzeczenie-dopełnienie (SVO), więc przyzwyczajenie się może sprawiać pewne trudności.

Rzeczowniki japońskie nie odmieniają się przez liczbę i rodzaj. Liczba mnoga tworzona jest przez kontekst, specjalne sufiksy (niemal wyłącznie w odniesieniu do rzeczowników oznaczających osoby) lub reduplikację: hito (人) – człowiek, podczas gdy hitobito (人人, zapisywane zwykle przez znak duplikacji: 人々) – ludzie. Liczbę mnogą można również tworzyć przez użycie liczebników lub określeń typu kilka, wiele. Użycie liczebników wymaga tzw. liczników (klasyfikatorów), podobnie jak w polskim - arkusz papieru (一枚 ichimai), sztuka bydła (一頭 ittō) itp.

Czasowniki są odmienne, a ich odmiana – dość regularna: nieregularne występują bardzo rzadko. Występują dwa czasy – przeszły oraz teraźniejszo-przyszły. Przymiotniki podlegają tym samym prawom odmiany co czasowniki, gdyż zawierają w sobie znaczenie „być jakimś...”, więc mogą pełnić rolę jedynego orzeczenia w zdaniu.

Np. zdanie: Mura-ga furui (村が古い) znaczy „Wioska (jest) stara”. Ponieważ przymiotnik furui jest orzeczeniem, można utworzyć jego formę czasu przeszłego furukatta. Mura-ga furukatta (村が古かった) oznacza więc „Wioska (była) stara”. Analogicznie tworzy się przeczenie furukunai – „nie (jest) stara” i przeczenie czasu przeszłego furukunakatta – „nie (była) stara”.

W języku japońskim występuje pewna forma akcentu tonicznego, która jednak nie ma charakteru dystynktywnego – mory mogą być wymówione za pomocą dwóch tonów: wysokiego i niskiego, choć istnieją zasady, które do pewnego stopnia regulują akcent, np. raz obniżony akcent nie może ulec ponownemu podwyższeniu w wyrazie. Akcent toniczny umożliwia czasem rozróżnienie różnych wyrazów homofonicznych, choć nie jest to regułą (wspomniany wyżej brak dystynktywności). Prawie całkowite rozróżnienie wyrazów umożliwia użycie kanji, w języku mówionym oprócz akcentu ważny jest przede wszystkim kontekst wypowiedzi.

Bardzo rozwinięty jest system języka grzecznościowego (敬語 keigo).

Zaimki

Osobowe

W języku japońskim nie ma oddzielnej klasy słów będących zaimkami osobowymi, istnieje pewna grupa rzeczowników pełniąca ich rolę.

W przeciwieństwie do innych japońskich rzeczowników, zaimki generalnie posiadają różne liczby pojedynczą i mnogą. Użycie zaimka pojedynczego w mnogim kontekście jest wprawdzie możliwe, ale może brzmieć dziwnie.

Liczbę mnogą zaimków tworzy się sufiksem -tachi lub rzadziej -ra

Zaimek	Zastosowanie
Zaimki 1. osoby
わたくし watakushi	bardzo formalne, zarezerwowane dla publicznych wystąpień itp.
わたし watashi	raczej formalne
あたし atashi	nieformalne, używane przez kobiety
ぼく boku	nieformalne, używane głównie przez młodych mężczyzn
おれ ore	bardzo nieformalne, używane przez mężczyzn
しょうせい shōsei	niższy pozycją społeczną do wyższego, używane przez mężczyzn
われわれ wareware	liczba mnoga, nieco oficjalna
せっしゃ　sessha	dawniej używane głównie przez samurajów, obecnie nie stosowane
Zaimki 2. osoby
あなた anata	raczej formalne, może oznaczać kochanie (tylko żona do męża)
あんた anta	nieformalne
きみ kimi	nieformalne, używane głównie przy zwracaniu się do dziewczyn
おまえ omae	nieformalne, ostatnio staje się coraz bardziej popularne
きさま kisama	zaimek-wyzwisko, spotykane głównie w anime, rzadko w rzeczywistym języku,
てめえ temee	podobnie jak kisama

W języku japońskim jest też zwyczaj dodawania końcówek do nazwisk i imion, odpowiadających polskiemu „Pan” w „Pan Kowalski”. Niektóre z nich to:

Sufiks	Przeznaczenie
さん -san	do dorosłych
くん -kun	do młodych chłopców i wśród męskich przyjaciół, także kolegów po fachu
ちゃん -chan	głównie do młodych dziewczyn i wśród żeńskich przyjaciół (ale nie zawsze), także pieszczotliwe zdrobnienie
さま -sama	wyraża głęboki szacunek
どの -dono	bardzo oficjalny, głównie w listach i innych dokumentach
はん -han	równoważnik -san w niektórych dialektach japońskiego
こ -ko	stosowane do małych dzieci oraz zwierząt
せんぱい -senpai	do starszych kolegów (np.: ze szkoły)

Wskazujące i pytające

Zaimki wskazujące dzielą się na trzy grupy. Każda z nich określa inne miejsce (usytuowanie) tematu (przedmiotu rozmowy). Pierwsza z nich sygnalizuje, że temat dotyczy tego, co "przy mówiącym lub jego dotyczącym" ("koko-ni aru", to jest tu, przy mnie, to moje). Druga grupa dotyczy "słuchającego" ("soko-ni aru", "to jest u ciebie, dotyczy ciebie"). Trzecia grupa to "trzecie usytuowanie, poza rozmawiającymi" ("asoko-ni aru", "z dala od nas, nie nasze").

Klasa	Znaczenie	Wymowa	Zapis (jeśli jest inny od hiragany)
osobowe	wskazujący samodzielny (on)	かれ kare	彼
	wskazujący niesamodzielny (ten człowiek)	かの kano (archaiczny)
	pytający (kto?)	だれ dare	誰
miejsca	wskazujący (tu, przy mnie)	ここ koko
	wskazujący dot. słuchającego (tam u ciebie)	そこ soko
	wskazujący dalszy (tam, w trzecim miejscu)	あそこ asoko
	pytający (gdzie?)	どこ doko
kierunku	wskazujący (w tę stronę, do mnie, przy mnie)	こっち kotchi こちら kochira
	wskazujący bliższy słuchającego (w twoją stronę), przy tobie	そっち sotchi そちら sochira
	wskazujący dalszy (w tamtą stronę, poza nami)	あっち atchi あちら achira
	pytający (dokąd? gdzie?, który? kto?)	どっち dotchi どちら dochira
przedmiotowy samodzielny	wskazujący bliższy mówiacego (to)	これ kore
	wskazujący bliższy słuchającego (to u ciebie)	それ sore
	wskazujący dalszy (tamto)	あれ are
	pytający (które?)	どれ dore
przedmiotowy niesamodzielny	wskazujący bliższy (to krzesło)	この kono
	wskazujący bliższy rozmówcy (to krzesło u ciebie)	その sono
	wskazujący dalszy (tamto krzesło)	あの ano
	pytający (które krzesło?)	どの dono
typu	dot. mówiącego (tego rodzaju)	こんな konna
	wskazujący dot. słuchającego (tego rodzaju)	そんな sonna
	wskazujący dalszy (tamtego rodzaju)	あんな anna
	pytający (jakiego rodzaju?)	どんな donna
sposobu	wskazujący (w ten sposób, jak to)	こう kō
	wskazujący bliższy (trudno o dosłowne tłumaczenie)	そう sō
	wskazujący dalszy (trudno o dosłowne tłumaczenie)	ああ ā
	pytający (jak?)	どう dō
czasu	wskazujący (wtedy)	さて sate
	pytający (kiedy?)	いつ itsu
liczby	pytający liczby (ile?)	いくつ ikutsu
inne	pytający przedmiotowy (co)	なに nani lub なん nan	何
	negatywny przedmiotowy (nic)	なにも nani-mo	何も
	nieokreślony przedmiotowy (coś)	なにか nani-ka	何か

Partykuły

Język japoński nie jest językiem indoeuropejskim i z tego powodu występują trudności w poznawaniu i rozumieniu jego zasad i reguł. Szczególną rolę spełniają w nim partykuły, zwane także postpozycjami. Według nomenklatury japońskiej, jest to pomocnicza część mowy, występująca po słowach i nadająca im stosowne znaczenie.

Partykuła	Funkcja	Przybliżone znaczenie	Uwagi
は wa	temat	rola mianownika, wywołanie tematu	pisane sylabą ha hiragany
が ga	podmiot</td><td>rola mianownika, określa podmiot zdania
の no	funkcja dzierżawcza</td><td>rola dopełniacza
を o	dopełnienie bliższe	biernik	pisane sylabą wo hiragany
で de	miejsce akcji, narzędzie	miejscownik, rola narzędnikowa, czym?
に ni	kierunek ruchu, miejsce istnienia	kilka innych funkcji
へ e	kierunek ruchu	przyimek do, ku	pisane sylabą he hiragany
と to	lista obiektów	spójnik i lub z (wyłącznie przy łączeniu rzeczowników, nie całych zdań)
から kara	początek lub przyczyna	ponieważ, od, ze względu na
まで made	koniec	rola przyimkowa do, aż do

Partykuły wa i ga

Różnica między wa i ga nie należy do prostych do wyjaśnienia. W ogólności, istnieją dwie możliwe sytuacje:

• zasady gramatyczne i składniowe określają którą z nich należy zastosować i nie ma możliwości wyboru,
• obydwie są dopuszczalne i w zależności od pożądanego znaczenia wybiera się właściwą.

Sytuacja pierwsza jest stosunkowo prosta, należy tylko zapamiętać właściwą postpozycję. Dla przykładu, ustalona postpozycja jest stosowana w przypadku:

• czasowników w formie potencjalnej (日本語が出来る nihongo-ga dekiru „Znam japoński”, dosł. „Umiem japoński”)
• czasownika „istnieć” (部屋にテレビがあります heya-ni terebi-ga arimasu „W pokoju znajduje się telewizor”)
• konstrukcji kontrastu (ケーキはありますが、酒はありません kēki-wa arimasu-ga, sake-wa arimasen „Mamy ciasto, ale nie mamy alkoholu”). W zdaniu tym wa zastępuje zwykłe ga czasownika „istnieć”. Uwaga: ga w arimasu-ga nie jest postpozycją podmiotu, a spójnikiem łączącym dwa kontrastujące ze sobą zdania (odpowiada polskiemu ale, lecz).

W drugim przypadku sprawa jest bardziej złożona. Często, w przypadku mniej skomplikowanych zdań, decyzję można podjąć na podstawie następujących reguł:

• wa jest postpozycją tematu wypowiedzi i przetłumaczyć można ją jako „jeśli chodzi o...”. Np. 私は学生です。 watashi-wa gakusei desu. oznacza „jestem studentem” (dosł. „Jeśli chodzi o mnie, jestem studentem”). Jeśli w pierwszym zdaniu użyty był rzeczownik z postpozycją wa, w kolejnych zdaniach pomija się temat. Np. 私は学生です。ポーランド人です。 Watashi-wa gakusei desu. Pōrandojin desu. („Jestem studentem. Polakiem”). W powyższych zdaniach temat określony był tylko raz. Ponieważ w drugim zdaniu nic nie wskazywało na zmianę tematu, wiadomo, że jest ono kontynuacją myśli zawartej w zdaniu pierwszym. Powtarzanie tematu w każdym zdaniu (w przypadku początkujących uczniów języka) nie jest jednak błędem.
• ga jest postpozycją podmiotu. Używa się jej w przypadku, gdy mówi się o czymś po raz pierwszy (np. 村にお爺さんが住んでいた。お爺さんは貧乏だった。 mura-ni ojīsan-ga sunde ita. ojīsan-wa binbō datta. czyli „W wiosce mieszkał dziadek. (tenże) Dziadek był biedny.”), lub gdy w zdaniu użyto już postpozycji tematu wa (np. 私は日本語が好き。 watashi wa nihongo-ga suki czyli „Lubię język japoński” (lit. „Jeśli chodzi o mnie, język japoński jest lubiany”).
• Jeśli temat zostaje w ogóle pominięty, oznacza to, że wypowiedź dotyczy pierwszej osoby. Dlatego Japończyk powie raczej 学生です。 gakusei desu („Jestem studentem”) niż 私は学生です。 watashi-wa gakusei desu. Powyższy przykład „Lubię japoński” w rzeczywistości brzmiałby raczej nihongo-ga suki 日本語が好き, gdzie 私は (watashi-wa) jest oczywiste i nie wymaga jawnego podawania.

Istnieją jednak sytuacje, kiedy istotnie można użyć i jednej, i drugiej postpozycji, zaś od wyboru zależy dokładne znaczenie wypowiedzi. Pełne opanowanie tego aspektu języka nie jest łatwe i wymaga dużo praktyki, ich znaczenie można jednak przybliżyć za pomocą polskich odpowiedników:

• wa jest bardziej neutralne, np. これは難しいです。 kore-wa muzukashii desu., „To jest trudne.”
• ga kładzie nacisk na podmiot, np. これが難しいです。 Kore-ga muzukashii desu, „To jest trudne” (tzn. rzecz, o której mowa, jest przyczyną trudności, w przeciwieństwie do wszystkich innych rzeczy).

Innym przykładem, który może ułatwić zrozumienie, jest kontrast: これは？ kore-wa? oraz これが？ kore-ga?. Obydwa zdania są nieformalne i mocno uproszczone (ale wciąż poprawne) i mimo podobieństwa mają zupełnie inne znaczenie. Pierwsze z nich, これは？, można by przetłumaczyć jako „Co to?”, czyli pytanie o wskazywany przedmiot; drugie – これが？ odpowiada polskiemu „To?”, tzn. „Czy to jest właśnie rzecz, o którą chodziło?”. Użycie ga wyraźnie wskazuje, że mowa jest o jednym, konkretnym przedmiocie, a nie ogólnej naturze czegoś.

Partykuły e i ni

Partykuły te mają prawie identyczne znaczenie w przypadku wyrażania ruchu "w kierunku do", z tym, że e (へ) stosuje się rzadziej niż ni (に). Postpozycja e bardziej oznacza sam kierunek, ni z kolei skupia się na celu, dlatego też w razie wątpliwości bezpieczniej jest użyć ni (に). Jednakże obydwie formy 東京に行く Tōkyō-ni iku i 東京へ行く Tōkyō-e iku („jechać do Tokio”) są poprawne (pierwsza wskazuje na determinację podróżującego i jego chęć bezpośredniego dotarcia do miejsca przeznaczenia, druga na wybrany kierunek, choć nie wyklucza tak dotarcia do celu, jak i zmiany planu podróży).

O ile partykuła e ma wyłącznie "charakter kierunkowy" to partykuła ni ma wiele różnych funkcji zależnych od konstrukcji zdania, kontekstu, użytych słów itp.

Inne partykuły

Pewna grupa partykuł może być umieszczana na końcu zdania. Odpowiadają one polskim partykułom emfatycznym, jak np.: ależ, no, przecież, co nie? itp.

Do najpopularniejszych należą:

• よ yo – pewna opinia, wzmocnienie zdania, zakończenie zdania, silne podkreślenie wypowiedzi;
• ね ne – poszukiwanie potwierdzenia, pytanie typu „nieprawdaż?”, „co nie?”, "czyż nie?"
• か ka – partykuła pytająca, zmienia zdanie twierdzące w pytające;
• な na – wyrażenie zakazu (po czasowniku), wyrażenie zdziwienia, silnego wrażenia.

Czasowniki

Orzeczenie (a więc i czasownik) występuje na końcu zdania. Japońskie czasowniki odmieniają się dość regularnie. Istnieją jedynie dwa czasy: teraźniejszo-przyszły (nieprzeszły) i przeszły.

Czasowniki regularne należą do dwóch grup – czasowniki o temacie spółgłoskowym (zakończone w formie słownikowej na -u) i samogłoskowym (zakończone na -eru lub -iru, przy czym -e- i -i- należą do tematu, a końcówką jest -ru). Tak więc wszystkie formy słownikowe (jednoznaczne z formą twierdzącą czasu teraźniejszo-przyszłego) kończą się na -u. Należy jednak pamiętać, że choć wszystkie czasowniki samogłoskowe mają zakończenie -eru bądź -iru, to nie wszystkie czasowniki na -eru i -iru należą do odmiany samogłoskowej, np.

• ikiru „żyć” jest samogłoskowe (iki-ru), ale hairu „wchodzić” – spółgłoskowe (hair-u);
• kiru „ubierać, wkładać (na siebie)” jest samogłoskowe (ki-ru), ale kiru „ciąć” – spółgłoskowe (kir-u).

Problem ten występuje jednak tylko w przypadku, gdy dwie ostatnie głoski słowa to -ru. Wszystkie inne czasowniki odmieniają się spółgłoskowo. Czasowników nieregularnych jest niewiele. Najważniejsze są cztery z nich – aru, suru, iku, kuru oraz grupa czasowników pochodnych od suru.

Od czasowników tworzy się formę grzecznościową -masu, którą odmienia się jak czasownik.

Klasa	Czas teraźniejszo-przyszły		Czas przeszły		Forma -masu
	Twierdzenie	Przeczenie	Twierdzenie	Przeczenie
Temat spółgłoskowy	-う -u	わない -wanai	-った -tta	-わなかった -wanakatta	-います -imasu
	-る -ru	-らない -ranai	-った -tta	-らなかった -ranakatta	-ります -rimasu
	-つ -tsu	-たない -tanai	-った -tta	-たなかった -tanakatta	-ちます -chimasu
	-く -ku	-かない -kanai	-いた -ita	-かなかった -kanakatta	-きます -kimasu
	ぐ -gu	-がない -ganai	-いだ -ida	-がなかった -ganakatta	-ぎます -gimasu
	-す -su	-さない -sanai	-した -shita	-さなかった -sanakatta	-します -shimasu
	-ぬ -nu	-なない -nanai	-んだ -nda	-ななかった -nanakatta	-にます -nimasu
	-む -mu	-まない -manai	-んだ -nda	-まなかった -manakatta	-みます -mimasu
	-ぶ -bu	-ばない -banai	-んだ -nda	-ばなかった -banakatta	-びます -bimasu
Temat samogłoskowy	-る -ru	-ない -nai	-た -ta	-なかった -nakatta	-ます -masu
Nieregularne	する suru	しない shinai	した shita	しなかった shinakatta	します shimasu
	いく iku	いかない ikanai	いった itta	いかなかった ikanakatta	いきます ikimasu
	くる kuru	こない konai	きた kita	こなかった konakatta	きます kimasu
	ある aru	ない nai	あった atta	なかった nakatta	あります arimasu
Forma grzecznościowa -masu	-ます -masu	-ません -masen	-ました -mashita	-ませんでした -masen deshita

Forma koneksywna

Formę koneksywną (tj. formę zakończoną na -te) tworzy się zmieniając końcowe -a w formie twierdzącej czasu przeszłego na -e. Formę przeczącą koneksywną tworzy się dodając końcówkę -de do formy teraźniejszej przeczącej (-nai). Obu form używa się jako najpopularniejszego sposobu tworzenia zdań współrzędnie złożonych (odpowiadają one zatem polskim imiesłowom przysłówkowym i spójnikowi i: (nie) robiąc, (nie) zrobiwszy, (nie) (z)robi(ł) i ...). W użyciu samodzielnym forma koneksywna twierdząca odpowiada poufałemu rozkaźnikowi (zrób), zaś przecząca - poufałemu zakazowi (nie rób). Dodanie do formy koneksywnej (twierdzącej i przeczącej) czasownika kudasai tworzy uprzejme prośby (proszę zrobić, proszę nie robić).

Przykład:

Zdanie	Tłumaczenie
Czytać	yomu
Czytaj!	yonde
Nie czytaj!	yomanaide
Proszę przeczytać!	yonde kudasai
Proszę nie czytać!	yomanaide kudasai

Pytania

Pytania formuje się za pomocą partykuły か ka stawianej na samym końcu zdania. Można nie dodawać ka, a w zamian zmienić tylko intonację na rosnącą, jednak ten sposób nie jest polecany początkującym. W języku potocznym, gdy zwracamy się np. do przyjaciół możemy zastosować partykułę の no. Np. 行くの？ iku no? – „(Czy) idziesz?”

Język japoński a język polski

Słownictwo japońskie dociera do języka polskiego głównie wskutek promieniowania oryginalnej kultury japońskiej: film, literaturę, kuchnię, sporty walki, mangę, anime. Zapożyczenia to takie m.in. słowa, jak: gejsza, szogun (lub siogun), samuraj, katana, karate, dżudo, aikido, tempura, sushi, sashimi, origami, karaoke itd.

Wpływy innych języków

Bardzo duży wpływ miał język chiński – ilość słownictwa pochodząca z chińskiego jest porównywalna z ilością słownictwa rdzennie japońskiego, o ile nie większa. Pewna liczba słów pochodzi również z języka Ajnów.

Z drugiej połowy ostatniego tysiąclecia pochodzi pewna grupa zapożyczeń z portugalskiego, niderlandzkiego, niemieckiego, francuskiego i innych języków europejskich, częstokroć mające swoje kanji.

Współcześnie głównym źródłem nowych słów jest język angielski. Osobną grupę słów stanowią wasei-eigo 和製英語 (japońskie słowa utworzone z angielskich morfemów, często w niewielkim związku z ich pierwotnym znaczeniem) – najlepszym przykładem niech będzie walkman czy nō-surību „podkoszulek” (od ang. no + sleeve „bez rękawów”).

Ten artykuł jest w całości albo częściowo skopiowany z Polskiej Wikipedii
Został tu umieszczony na podstawie licencji Creative Commons. Szczegóły można znaleźć pod adresem Anime-Wiki:Prawa_autorskie.